 |
| पाठ १०: साइबर नीति (Cyber Ethics) |
परिचय
हिजो आज कम्प्युटर निकै प्रभावकारी र शक्तिशाली यन्त्रका रूपमा विकसित भएको छ । यसको कुराहरूमा प्रयोगले हामीलाई फाइदा तथा बेफाइदा दुवै पुयाउन सक्छ । यसको प्रयोग गर्दा धेरै ध्यान पुयाएर यसको कार्य क्षमतालाई ध्यानमा राखी अधिकतम प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । यसरी कम्प्युटरलाई आफ्नो हितमा प्रयोग गर्न यसको हितकारी कार्यक्षमतालाई राम्रोसँग बुझ्न सक्नुपर्छ ।
कम्प्युटरका प्रयोगकर्ता (users) हरूले कम्प्युटरलाई कसरी आफ्नो हितमा मात्र प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा बुझ्न साइबर नीतिका बारेमा जानकारी पाउनुपर्छ ।
साइबर भनेको कम्प्युटरको प्रयोगबाट एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा हाम्रा सूचनाहरू (information) 'लाई सञ्चार (communicate) गर्नु हो । यसको अर्थ कम्प्युटरको प्रयोगबाट हामी संसारको कुनै पनि कुनामा हाम्रा सूचनाहरू आदान प्रदान गर्न सक्छौं । यस्ता सूचना आफ्नो कम्प्युटरमा भन्डारण गर्न सक्छौ जसलाई साइबर भनिन्छ ।
आफना सूचनाहरू आफ्नो कम्प्युटरमा भन्डारण गर्दा, अन्यत्र पठाउँदा, सूचना प्राप्त गर्दा, पढ्दा, र सुन्दा सकेसम्म आफ्नो र अरूको हित र फइदा हुने मात्र गर्नुपर्छ । यस्तो कार्य गर्दा अरू कसैलाई हानि पुग्ने, अरूलाई नराम्रो असर पुग्ने तथा अरूको व्यक्तित्वमा नकारात्मक प्रभाव पर्ने खालका कार्य वा क्रियाकलाप गर्नुहुँदैन, जसलाई साइबर नैतिकता वा साइबर नीति
भनिन्छ ।
साइबर नैतिकता वा साइबर आचार संहिता भनेको एक अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको व्यवस्था हो । यसमा कम्प्युटरका प्रयोगकर्तालाई आफ्ना सूचनाहरूको प्रकाशन, सञ्चार प्राप्त गर्दा आफ्नो हितमा मात्र प्रयोग गर्नुपर्दछ र अरूलाई हानि नोक्सानी पुऱ्याउनु हुँदैन भन्ने कुराको सार्थकता प्रदान गराउने विषय वस्तु समेटिएको छ ।
संक्षेपमा साइबर नीति भन्नाले कम्प्युटरको प्रयोग गर्दा यसका नियमहरूलाई राम्रोसँग पालना गर्ने र जानेर वा नजानेर अरू कसैको हितमा कम्प्युटरको प्रयोग गर्नुहुँदैन भन्नु हो ।
साइबर आचार संहिताका मुख्य व्यवस्था (Provision of cyber Ethic)
(क) हामीले अरूलाई हानि नेक्सानी पुयाउने गरी कम्प्युटरको प्रयोग गर्नुहुँदैन । अरू व्यक्तिहरूको फाइल तथा डाटा खोज्ने र हेर्ने गर्नु हुँदैन ।
(ख) अरूको पासवर्डलाई मेटाउने, परिर्वतन गर्ने र चोरी गर्ने जस्ता कार्य गर्नु हुँदैन ।
(ग) अरूको विद्युतीय सही (digital signature) चोरी गर्ने, नष्ट गर्ने वा प्रयोग गर्ने काम
गर्नुहुँदैन।
(घ) कम्प्युटरका गोप्य सूचनाहरू कहिल्यै खुलासा गर्नु हुँदैन ।
(ङ) गैरकानुनी तथा झुटा सूचना कम्प्युटरका माध्यमबाट प्रकाशन गर्नु हुँदैन ।
(च) आफूले पैसा भुक्तानी नगरी कम्प्युटरका सफ्टवेयरहरू नक्कल (copy) गरी प्रयोग गर्नु हुँदैन । अरू व्यक्तिका सूचना तथा डाटालाई बिनाअनुमति वा उचित मूल्य भुक्तानी नगरी प्रयोग गर्नु हुँदैन ।
युरोपियन देशहरूमा साइबर सम्बन्धी कानुन र यस सम्बन्धी आचार संहिता इ. सं. १९९० मा ल्याइएको हो । तर हाम्रो देशमा साइबर सम्बन्धी कानुन वि.सं. २०६१ भाद्र ३० गते मात्र ल्याइएको हो । (alert-warning)
क्रियाकलाप
साइबर आचार संहिता र व्यवस्थाका उद्देश्यका बारेमा कक्षामा छलफल गर ।
उत्तर: कम्प्युटर वा कम्प्युटर जन्य विद्युतीय उपकरणहरु प्रयोग गर्ने क्रममा हुनसक्ने सम्भावित अपराधिक कृयाकलाहरु न्यूनीकरण तथा नियमन गर्नका लागि साइबर आचार संहिता र व्यवस्था लागू गरेका हुन् । यसको उदेश्यहरु निम्नानुसार बुँदाहरुमा यसरी लेख्न सकिन्छ:
१. कम्प्युटर, मोबाइल, ल्यापटप वा कम्प्युटर प्रयोग गर्ने क्रममा अनैतिक, गैरकानुनी वा अपराधिक कार्यहरू गर्न नदिनु,
२. कम्प्युटर प्रयोगकर्तालाई उपकरणको सहि सदुपयोग गर्न उत्प्रेरित गर्नु ।
अभ्यास
तलका प्रश्नको उत्तर देऊ ।
(क) साइबर भनेको के हो ?
उत्तर: साइबर भनेको कम्प्युटर वा कम्प्युटर जन्य विद्युतीय उपकरणहरु प्रयोग गरि एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा हाम्रा सूचनाहरूलाई आदानप्रदान वा सञ्चार गर्ने माध्यम हो ।
(ख) साइबर आचार संहिता भन्नाले के बुझिन्छ, यो किन आवश्यक छ ?
उत्तर: कम्प्युटर वा कम्प्युटर जन्य विद्युतीय उपकरणहरु प्रयोग गर्ने क्रममा हुनसक्ने सम्भावित अपराधिक कृयाकलाहरु न्यूनीकरण तथा नियमन गर्नका लागि बनाइएको नीति, नियम, आचार संहितामा वा व्यवस्था हो ।
(ग) साइबर आचार संहितामा व्यवस्था भएका मुख्य पाँच बँदाहरूको सूची बनाऊ ।
उत्तर: कम्प्युटर वा कम्प्युटर जन्य विद्युतीय उपकरणहरु प्रयोग गर्ने क्रममा हुनसक्ने सम्भावित अपराधिक कृयाकलाहरु न्यूनीकरण गर्नका लागि बनाइएको आचार संहितामाहरु निम्नानुसार छन्:
१. हामीले अरूलाई हानि नेक्सानी पुयाउने गरी कम्प्युटरको प्रयोग गर्नुहुँदैन । अरू व्यक्तिहरूको फाइल तथा डाटा खोज्ने र हेर्ने गर्नु हुँदैन ।
२. अरूको पासवर्डलाई मेटाउने, परिर्वतन गर्ने र चोरी गर्ने जस्ता कार्य गर्नु हुँदैन ।
३. अरूको विद्युतीय सही (digital signature) चोरी गर्ने, नष्ट गर्ने वा प्रयोग गर्ने काम
गर्नुहुँदैन।
४. कम्प्युटरका गोप्य सूचनाहरू कहिल्यै खुलासा गर्नु हुँदैन ।
५. गैरकानुनी तथा झुटा सूचना कम्प्युटरका माध्यमबाट प्रकाशन गर्नु हुँदैन ।
६. आफूले पैसा भुक्तानी नगरी कम्प्युटरका सफ्टवेयरहरू नक्कल (copy) गरी प्रयोग गर्नु हुँदैन । अरू व्यक्तिका सूचना तथा डाटालाई बिनाअनुमति वा उचित मूल्य भुक्तानी नगरी प्रयोग गर्नु हुँदैन ।
